२०५९ सालमा मेरी नजिककी दिदीलाई सानै उमेरमा कन्यादान दिइयो । विवाह हुँदा ती दिदी १९ वर्षकी थिइन् । विवाहभएको पन्ध्र वर्षभन्दा बढी भइसक्यो, उनको दुःख भने उस्तै रहेछ । भिनाजुुले पिट्दा रहेछन् । उनले यत्तिकावर्षसम्म छोराछोरीका लागि सहेर बसिन्। ‘अब सहेर बस्न सक्दिनँ’ भन्ने लागेपछि उनले भिनाजुको यातनाबारे आमा–बालाई भनिन् । दिदीको पीडागुनासोमै खुम्चियो, माइतीले वास्तै गरेन। 

जसलाई विश्वास गरेर आफ्नो पीडा पोखेकी थिइन्, उनीहरूले सहयोग त परको कुरा, उल्टो गाली पो गरे, सुझाए–‘घरबार नबिगार । ज्वाइँ हुन्, एक दुुई थप्पडत हान्छन् नि ।चूप लागेर बस्नू । तँ छोरी मान्छे होस्, जे पनि सहनुपर्छ ।’ अरूले केही नगरे पनि आमा–बाले त सहयोग गर्लान् भन्ने आस गरेकी थिइन् तर यो व्यवहारपछि झनै निराश भएर फर्किन्। 

यो उदाहरण त अशिक्षित र अबलाभनिने महिलामाथि भएको दमनको कथा भयो । अब कुरा गरौँ, समाजकै उपल्ला जात भनिएका शिक्षित महिलाको । डिएसपी पत्नीगीता वली बोहरालाईतीनवर्षे काखे बालकसहित घर निकाला गरिएको छ । सशस्त्र प्रहरीका डिएसपी देव बोहराले उनलाई दुव्र्यवहार गरेर घर निकाला गरेको समाचार आएको छ । दोस्री श्रीमतीकारूपमा मागेर राम्रै तरिकाले विवाह गरेका बोहरालेतेस्रीपट्टि आकर्षित भएर यस्तो दुव्र्यवहार गरेका रहेछन्।

पुुरुषको नाममा मात्रै सम्पत्ति हुने र महिलाको नाममा सम्पत्तिको अधिकार नहुने भएरै पुरुषले महिलालाई कमजोर बनाएको हो ।

के महिला त्यस्तो वस्तु वा उपभोग्य साधन हो जसलाई मन लागे राख्ने, नलागे फाल्न मिल्छ?यी त हाम्रो पितृसत्तात्मक समाजका सामान्य उदाहरणमात्रै हुन् जहाँ बिनाकारण महिलाले शारीरिक र मानसिक पीडा सहन बाध्य हुनुपर्छ।

पितृसत्ताले बाँधिएका महिला
पितृसत्तात्मक सोचले ग्रस्त समाजमानारीलाई हेरिने दृष्टिकोण पुुरुषलाई हेरिनेभन्दा निकै फरक छ । एउटै आमाले जन्माएका सन्तानलाई गर्ने व्यवहारमा फरक हुनु समानताको सिद्धान्तसँग मिल्दैन। नारीलाई समाजको गहना र राष्ट्रको इज्जतको नाम दिएर हरेक कुरामा बन्धन वा सीमातोकिन्छ । ‘तिमी छोरी मान्छे, बेस्सरी हाँस्नु हँुदैन, यो समाजले के भन्छ ? हेर, छोरी मान्छे भएर पनि कसरी हिँडेकी होला ? कति ठूलो स्वरले जवाफ फर्काएकी छोरी भएर,अरूले जे भने पनि चूप लाएर बस्नुपर्छ,लौ अहिलेसम्म खाना पकाउन आउँदैन? सासूले भुत्ल्याएर घरबाट निकाल्ने भइन्।’ यसरीपितृसत्तात्मक समाजले हाँस्दा, बोल्दा, हिँड्दा, खाँदा, रुँदा, यहाँसम्म कि सास फेर्नसमेत सीमा तोकिदिएको छ । सोझो अर्थमा भन्दा पितृसत्ताले तोकिदिएको सीमामा बाँधिएका महिलाको अवस्था निकै दयनीय छ।

महिलाले खेप्नुपरेको पीडाठाउँर भूभागअनुसार फरक हुन्छ ।दूरदराजमा बस्ने महिलाले अझ बेसी पीडा खेप्नुपर्ला । त्यसको तुलनामा तराईमा बसोबास गर्ने महिलाले कम भोग्नुपर्ला । अझ पहाडमा बसोबास गर्ने महिलाले सुदूरपश्चिम र तराईका महिलाको तुलनामा कम खेप्नुपर्ला । तर पीडा त उस्तै छ, कतै आवाज उठ्छ, कतै आवाज दबाइन्छ । जतिसुकै शिक्षित र राम्रो पदमा भए पनि महिला भएकै कारण पुरुष सहकर्मीले गर्ने अपत्यारिलो व्यवहारले पित्तृसत्तात्मक व्यवहार नै झल्काउँछ ।

देखावटी राजनीतिमा पितृसत्ता
नेपालमा ‘दक्षिण एसियामै सबैभन्दा राम्रो संविधान’ निर्माण त गरियो तर त्यसको कार्यान्वयन उत्कृष्ट छ त ?नयाँ संघीय प्रणालीले अनिवार्य गरेको महिला पदराजनीतिक दलको कमाइखाने भाँडोभन्दा भिन्न देखिएको छ र ?हरेक राजनीतिक दलले देखाउन महिला प्रतिनिधि छानेका छन् ।तर स्थानीय चुनावमा जितेका नेत्रीहरूलाई पनि बैठकमा नबोलाउने र बैठकको बारेमा थाहै नदिने, वडामा बैठक हुँदा निर्वाचित महिला सदस्यलाई नबोलाएर उनकाश्रीमान्लाई बोलाउने गरेको पनि पाइएको छ। 

एकजना वडा सदस्य भन्छिन्– ‘निर्वाचित भएपछि अहिलेसम्म एउटा बैठकमा गएको छैन । बैठक भयो कि भएन, थाहा नै छैन ।’ अर्की सदस्यको भनाइ छ– ‘बैठक भयो भने मेरो त श्रीमान् जानुहुन्छ । श्रीमान्लाई बोलाउने गरेको छ, मलाई बोलाइएको छैन ।’ एक सञ्चारकर्मीको फेसबुक वालमा लेखिएका यस्ता वाक्यले अनेक कथा कहन्छ । यसबाट स्पष्ट हुन्छ, महिला भनेको घरको कामकाजका लागिमात्रै हो । राजनीति त मात्र पुरुषले गरिहाल्छन् । राजनीति पुरुषको संसार हो जुन संसारमा महिलाले आफ्नो स्थान बनाउनु असम्भव मानिन्छ। 

यो पितृसत्तात्मक सोच र व्यवहारलेसंविधान र राजनीतिको बिजोग देखाएका छन् ।यसले अझ दलित नेत्रीहरूको अवस्थाझनै कमजोर बनाएको छ । उनीहरूलाई कोटा पु¥याउनमात्र राखिएको जस्तो स्थितिदेखिएको छ । पार्टी, देश, जनताका लागि अन्य गैरदलित महिला र पुरुष सँगसँगै काम गर्दा पनि जिम्मेवारी दिने बेलामा अरूलाई नै दिने त प्रचलन नै बनिसकेको छ ।दलित महिलामा पनि तराई महिला दलितको अवस्था अत्यन्तै लज्जास्पद छ । गैरनेपाली मातृभाषाको कारणले होस् या शिक्षा, चेतना, संगठित प्रयासको कमीले, उनीहरूमाथि थिचिरहेको पितृसत्ताको परिणामस्वरूपआफ्नो हकअधिकार लिनबाट वञ्चित भएका छन् जुन निकै दुःखद कुरा हो।

‘व्यक्ति’ हुन नदिइएका व्यक्ति
नेपालको संविधान, २०७२ ले भाग ३ मा सबै नेपालीको मौलिक हक उल्लेख छ । सम्मानपूूर्वक बाँच्न पाउनुपर्ने हक (१) मा भनिएको छ– प्रत्येक व्यक्तिलाई सम्मानपूूर्वक बाँच्न पाउन पाउने हक हुनेछ । तर प्रत्येक व्यक्तिमा महिलाचाहिँ पर्दैनन् ! पुुरुष र महिलाबीच जुन विभेद छ, जुन असमानता छ, ती प्राकृतिक होइनन्, सामाजिक हुन् । ती सबै विभेद र असमानता मानिसले नै बनाएका हुन् । पुुरुष र महिलाको महत्त्व दुवैको ठाउँमा बराबर छ । पुरुष र महिलामा विभेद गरिनुुको मुख्य कारण वर्ग हो। 

इतिहासमा पढिन्छ–बाँदरबाट मानवमा परिणत भएसँगै मानव समुदायले प्राकृतिक चिजलाई आफ्नो नियन्त्रणमा लियो । ढुुङ्गे युगबाट कृषि युुगमा प्रवेश ग¥यो, त्यसपछि निजी सम्पत्तिको प्रचलन सुुरु भयो । फ्रेडरिक एङ्गेल्सको भनाइअनुुसार निजी सम्पत्ति सिर्जनासँगै पुुरुषले वंश र अंश छोरामा हस्तान्तरण गर्न थाले । पुरुषले विवाह नामक संस्था विकास गरे र महिलालाई आफ्नो अधीनमा राख्न थाले । यसरी सम्पत्तिमा निजी स्वामित्वसँगै पितृसत्ता सुुरु भयो । वर्गले नै पुुरुष र महिलाबीच भेद उत्पन्न भएको हो । पुुरुषको नाममा मात्रै सम्पत्ति हुने र महिलाको नाममा सम्पत्ति अधिकार नहुने भएरै पुरुषले महिलालाई कमजोर बनाएको हो । महिलाले पनि पैत्रिक सम्पत्ति पाउने चलन भएमा छोरीले पनि घरमा विवाह गरेर ज्वाइँ ल्याउने प्रथा चल्थ्यो कि सायद ? त्यस्तै, अनेक समानतापूर्ण परिवर्तन सम्भव हुन सक्थ्यो होला। 

यस विषयमा एउटा प्रसंग जोड्नु सान्दर्भिक हुनेछ । भारतको मेघालय महिलाप्रधान समाज मानिन्छ । मेघालयमा पैत्रिक सम्पत्तिमा महिलाको हक हुने गर्छ । त्यहाँका खासी समुदायमा विवाहपछि महिलाको घरमा पुरुष जाने चलन छ र सन्तान पनि आमाकै नामबाट चिनिन्छ । यो एउटा उदाहरण हो जहाँ महिलाले पुरुषको अधीनमा बस्नुपरेको छैन । बिबिसीसँग कुरा गर्दै मेघालयका पुरुष अधिकारकर्मी माइकल सिएमले भनेका थिए– ‘मान्छेलाई बाहिरबाट हेर्दा लाग्छ, मेघालय महिलाप्रधान समाज हो तर यो समाजमा रहने पु्रुषलाई नै थाहा छ, उनीहरू कुन पीडामा बाँचिरहेका छन्। यहाँ पुरुषलाई बच्चा जन्माउने गोरुजस्तो मात्र व्यवहार गरिन्छ । घरमा बाबुको कुनै महत्त्व छैन किनभने बच्चाहरू आमाको थरबाट चिनिन्छन् । सम्पत्तिमा सबैभन्दा कान्छी छोरीको, ऊ नभए मामाको हक लाग्छ । पितालाई कुनै अधिकार छैन।

मेघालयमा पुरुषहरू आत्मसम्मान र अस्तित्वका लागि तीन दशकदेखि संघर्ष गर्दैछन् ।तर महिलाले हजारौँ वर्षदेखि भोग्दै आएको यस्तो पीडाको कुनै मूल्य छैन त ? महिलाले आत्मसम्मान र अधिकारका लागि सदियौँदेखि जुन संघर्ष गरिरहेका छन्, त्यो जायज छैन ?भन्न खोजिएको कुरा के हो भने नेपाली महिलाले यस्तो अधिकार चाहेका हैनन्, नत अहिलेकै पितृसत्ता सकार्दै बस्न चाहन्छन् । पुरुष होस् या महिला, कसैको पनि हकअधिकार हनन नहुने व्यवस्था निर्माण गर्न सकिँदैन र ?

प्रकाशित: २८ फाल्गुन २०७४ ०३:२१ सोमबार